📖🎧 Als ze naar de onderstroom kijkt, ziet transitiepsychologe Angela Stoof de schoonheid van de mens die in deze tijd opnieuw geboren wordt
Kijkvensters die helpen om zorgvuldiger, rijker en speelser naar transities te kijken. Dat is wat het boek Perspectief van transitiepsychologe Angela Stoof aanreikt. Maar als het gaat over wat we nodig hebben om hoop te houden en verschil te maken in een wereld vol verandering, zoals de ondertitel luidt, dan is er iets dat me nog veel nadrukkelijker trof in Angela’s boek: nataliteit.
Transitiepsychologe Angela Stoof (foto door Bart van Dieken)
‘De term nataliteit is afkomstig van filosofe en politiek denker Hannah Arendt’ hoor je Angela in de podcast van dit interview dit fragment uit haar boek voorlezen.
‘Nataliteit betekent zoiets als de geboortelijkheid van de mens. In haar werk De menselijke conditie stelt Arendt dat de mens twee keer wordt geboren.
Onze eerste geboorte is onze fysieke geboorte, die toont wat we zijn. Hierbij gaat het bijvoorbeeld over onze lichaamsbouw, ons geslacht en onze etniciteit.
Onze tweede geboorte toont wie we zijn. Deze tweede geboorte verbindt ze met ons handelen, bijvoorbeeld door het verwoorden van een bepaalde mening, visie of inzicht in de wereld.
In dit handelen verschijnen we als unieke mens. We verschijnen niet als de mens die we zouden moeten zijn volgens sociale normen en conventies, maar als de mens die heeft nagedacht, verantwoordelijkheid voelt en, door te handelen, zichzelf onthult.
En daarmee kunnen we iets nieuws in gang zetten, in het openbare domein van politiek, cultuur en samenleving. Elke keer opnieuw.
Nataliteit gaat dus om twee dingen. Enerzijds het ontwikkelen van een kritisch bewustzijn en anderzijds het van daaruit in beweging komen en handelen.
Hannah Arendt pleit voor een actief burgerschap waarin kritisch denken en een open dialoog centraal staan. Dit is geen kwestie van geleerdheid of ingewikkelde filosofische discussies, maar van doodgewone menselijkheid.
Het gaat erom dat we met elkaar delen wat ons raakt, ontroert en verontwaardigt, waarnaar we verlangen, waarvan we dromen, wat ons uit onze slaap houdt. Dit is een basis voor wat Arendt zuiver menselijke saamhorigheid noemt.
In de tussenruimte, de ruimte waar mensen elkaar echt ontmoeten, tonen we onszelf aan de ander. We verschijnen. In die tussenruimte wordt het samenleven gemaakt en gevormd. We worden mens onder de mensen en ontdekken wat we samen te doen hebben in de wereld.
Het grootste gevaar voor een samenleving is dat we onverschillig worden en dat de tussenruimte koud en kil wordt. Dan kunnen we niet meer goed samenleven.’
(Uit Perspectief Hoop houden en verschil maken in een wereld vol verandering van Angela Stoof)
“Ja, dat laatste stukje is echt prachtig,” zegt Angela als ze klaar is met voorlezen, “In die tussenruimte wordt het samenleven gemaakt en gevormd. Mens onder de mensen worden.”
🎧 Luisteren
Je kan het interview met Angela Stoof ook beluisteren via Soundcloud (hieronder), op Spotify of Apple Podcasts.
Tweede geboorte
“Ik denk dat voor mij die tweede geboorte over een moreel appèl gaat”, vertelt de transitiepyschologe als ik haar vraag waar haar tweede geboorte heeft plaatsgevonden.
“Een appèl dat heel vaak vanuit anderen komt. Dan denk ik ook meteen aan de filosofie van Emmanuel Levinas: we worden aangesproken door de ander.
Wat mij in deze tijd elke keer weer treft, is dat er veel pijn is. Het is natuurlijk een periode van grote maatschappelijke transities. En dat betekent dat we nu midden in die chaos zitten.
Dat bereikt nu zijn hoogtepunt en al die onzekerheid, onrust en het niet-weten hoe de toekomst gaat zijn, gaat gepaard met heel veel pijn. En ik denk dat we als samenleving ook niet zo goed weten hoe we met die pijn kunnen omgaan.
Ik ben daar heel gevoelig voor. Ik ben nu transitiepsychologe. Maar ik heb ook een aantal jaren in de uitvaartsector gewerkt. Dan ontmoette ik mensen in een kwetsbare situatie en heb ik veel gesproken met stervende mensen en hun nabestaanden gehad.
In die tijd heb ik geleerd open te staan voor pijn en leed. Maar ook voor de kracht, de moed en de schoonheid van de mens die er juist in die momenten ook kan zijn.
Die openheid neem ik mee naar het hier en nu. Dan lees ik de kranten en ik praat met studenten, docenten, CEO's, politici, activisten, boeren …
En overal hoor ik een zorg: wat kan ik doen met wie ik ben en waar ik sta? Mensen zoeken naar de eigen inbreng in deze tijd. Ze weten het vaak niet.
Mensen die ook heel veel verliezen. Als je een boer bent in deze tijd, dan is er een goede kans dat jij of je kinderen in de toekomst iets anders moeten gaan doen.
Dat kan een andere manier van boeren zijn. Maar het kan ook wel gewoon echt een heel ander vak zijn. Dus daar zit een verandering in, en er zit een verlies in. Dat voel ik.”
Transitiepsychologie
Angela: “En al die boodschappen die ik in deze tijd oppik, heeft er uiteindelijk toe geleid dat ik er een boek over wilde schrijven. Een boek waarin ik ook mijn eigenheid in deze tijd kon inbrengen.
Uiteindelijk moest ik ook een term hebben die de lading dekt van wat ik doe: transitiepsychologie.
Maar het is niet zo dat er alleen maar psychologie in zit. Ik werk al een langere tijd vanuit een multidisciplinaire achtergrond. Ik heb een achtergrond als psycholoog, maar daarnaast heb ik ook informatiekunde en theologie gestudeerd.
Inmiddels heb ik een grote boekenkast in mijn huis. Daar staan sociologen, antropologen en biologen in. Dus ik speel gewoon ontzettend graag met allerlei soorten perspectieven.
In transitiepsychologie zit het woord ‘transitie’. Het gaat voor mij inderdaad over de grote maatschappelijke transities van onze tijd.
Maar de psychologie is dan uiteindelijk toch de term die gaat over wat dan aan de binnenkant van mensen gebeurt. Het gaat me bijvoorbeeld om wat wij zelf, maar ook samen, nodig hebben om stappen te kunnen zetten in die transities.”
Spelen met perspectieven
Omdat het steeds duidelijker wordt hoe complex de benodigde maatschappelijke transities zijn, is er behoefte aan perspectief. Daarom biedt Angela in haar boek kijkvensters die helpen om zorgvuldiger, rijker en speelser naar transities te kijken.
Angela: “Als je het in deze tijd over die grote transities hebt, komt daar vaak een soort zwaarte in mee. De vraagstukken zijn complex, de urgentie en de belangen zijn groot. Maar die zwaarte zit soms ook een beetje in de weg.
Als je ruimtes naar de toekomst wil openen, zoek je juist naar een open raam en een frisse wind. Om naar transities te kijken, kan het dan helpen om met perspectieven te spelen.
Dan haal je de zwaarte er een beetje vanaf. Je komt dan ook uit je eigen bubbel, je eigen discipline of vakgebied. Dan wordt het een soort ontdekkingsreis.
Tegelijk heeft het woord ‘perspectief’ nog een andere betekenis. Perspectief in de betekenis van hoop. Ik wil mensen met mijn boek ook simpelweg hoop bieden in deze tijd.
Als ik kijk naar het spelen met perspectieven zoals ik dat in mijn boek doe, is het meer een cognitief spelen.
Mijn boek is vrij analytisch. Dat is een bewuste keuze, omdat ik denk dat we het hoofd nodig hebben om helder te leren kijken naar de grote vraagstukken in onze tijd.
We hebben natuurlijk niet alleen ons hoofd nodig, we hebben ook nog het lijf, het hart, de buik en de ziel. Dat komt ook allemaal mee.
In het boek koos ik in de eerste plaats voor een analytische kijk op transities. Ik draag verschillende manieren aan om naar transities te kijken.
Ik kijk bijvoorbeeld vanuit de paradigmatheorie. Maar wat is dat dan eigenlijk? Wat betekent het als we nu in een oud paradigma zitten? Wat houdt het in als we naar een nieuw paradigma gaan? Wat is er voor nodig om die omslag te maken?
Een ander perspectief om naar transitie te kijken, is dan bijvoorbeeld de complexiteitsleer. Dan heb je het ineens over een massa en over een kantelpunt.
Dan komt ook die uitspraak langs dat als 25% van de mensen een nieuw idee omarmt, het systeem kan kantelen naar een nieuw dynamisch evenwicht.
En bij een meer theologisch of spiritueel perspectief gaat het over spirituele omvorming. In deze tijd kunnen we zo sterk het gevoel hebben dat we het allemaal zelf moeten doen en de schouders eronder moeten zetten om die noodzakelijke transitie te kunnen maken.
Terwijl in een meer spiritueel perspectief die verandering aan ons gebeurt. Dat er iets transcendents is, dat zou een God kunnen zijn, dat in en aan ons werkt en waarin we als het ware meegaan.
Dus het is meer dat je dan een soort antwoordende of een luisterende rol hebt. Dat is natuurlijk iets heel anders dan zeggen dat er gewoon een paradigmaverandering moet komen.”
De psychologie van systeemverandering
“Dat is echt een grote fundamentele vraag”, zegt Angela als ik haar vraag wat ons psychologisch in de weg staat bij systeemverandering en de rol die verhalen daarbij spelen.
“Wat staat ons psychologisch in de weg bij systeemverandering?” herhaalt ze de vraag en denkt even na. “Ik denk dat dat in de eerste plaats onze verwevenheid met het systeem is.
Als je het over het woord ‘systeem’ hebt, dan is dat een term waarmee we het vraagstuk buiten onszelf plaatsen. Het woord creëert een tweedeling tussen mij en iets anders.
Terwijl het, als ik naar de huidige oude systemen van onze tijd kijk, om een fundamentele verwevenheid gaat tussen wie we zijn als mens en de maatschappelijke structuren die we met elkaar hebben gebouwd. Die twee kan je eigenlijk niet uit elkaar trekken.
Als mens groei je op. Dus je hebt eerst een kleiner systeem om je heen, dat is een gezin. Vervolgens ga je naar school, dat is een wat groter systeem. Je krijgt nog weer later een baan. Je hebt een hobby. Dus je bent altijd een onderdeel van een sociaal gebeuren om je heen.
In dat sociale gebeuren krijgt het systeem gestalte. Het gaat over de dingen die we ook vanzelfsprekend vinden. Het gaat over manieren van denken, doen en zijn. Van leven en samenleven.
Het is ook een heel sterk socialisatieproces dat je vormt als mens. Dat betekent dat je hoe dan ook altijd een bepaald systeem in jezelf meedraagt. Je kan niet volwassen worden zonder dat zich een bepaald systeem in je nestelt.
Ik merk dat als je me deze vraag stelt, ik daar ook een soort melancholie bij voel. Die melancholie is daar omdat ik denk dat dat fundamenteel is voor wat het betekent om een mens te zijn.
De melancholie die ik voel, gaat over een soort tragiek waarbij we in zekere zin dat systeem mee in stand houden. Dat betekent dat op het moment dat je daar uit wil groeien dat in de eerste plaats een bewustwordingsproces is.
Het is niet iets dat je gewoon even snel uit een boekje kan halen. Je wordt je stapsgewijs bewust dat je door wat je doet aan een praktijk bijdraagt waar je eigenlijk niet achter staat.
Er was bijvoorbeeld een tijd in mijn leven waarin ik een opleiding tot mindfulnesstrainer volgde. Er is zoveel stress in onze samenleving en zeker op de werkvloer en ik dacht dat mindfulness daar bij zou kunnen helpen.
Toen ik na anderhalf jaar klaar was met de opleiding en ondertussen ook lid was geworden van de beroepsvereniging, stond ik in de startblokken om mijn eerste mindfulnesstraining te geven.
Ik weet nog dat ik toen een intakegesprek had met een psycholoog in de geestelijke gezondheidszorg. Ze was door haar huisarts naar mij gestuurd omdat ze zoveel stress had en mindfulness haar daar misschien bij kon helpen.
Ik vroeg haar op een gegeven moment hoe haar werkdag eruit zag en ze vertelde me dat ze in blokken van een uur werkte. Daarin moest ze alles doen, met iemand praten en de administratie doen.
Het betekende dat ze op een werkdag amper tijd had om te eten of even met een collega te overleggen. Ik heb eigenlijk ook niet eens tijd om naar de wc te gaan, zei ze.
Ik leunde achterover en dacht: er is niks mis met haar, er is iets mis met dat hele systeem waarin zij werkt.
Dat was het moment waarop ik dacht: als ik haar een mindfulnesstraining geef, dan kan ik haar wat vaardigheden leren om zich staande te houden in haar werksituatie, maar het betekent ook dat ik help om dat systeem in stand te houden.
Als je het over transities en systeemverandering hebt, denk ik dat het over dit soort inzichten gaat. Het is een hele gebruikelijke respons om in dit soort situaties een mindfulnesstraining te geven. Maar soms moet je ook bij jezelf voelen: klopt het wat ik in deze situatie doe?
Als je dan kijkt naar de rol van verhalen in dit bewustwordingsproces, dan wordt weleens gezegd dat de mens een narratief wezen is.
Als ik dan aan die socialisatieprocessen denk, kan ik me voorstellen hoe je in jezelf een verhaal kan vertellen over de samenleving, over jouw plek in de samenleving en over wat maakt dat jij een succesvol leven hebt.
Het is een verhaal dat je ook leert hoe je moet leven. Hoe je moet werken. Hoe je moet samenleven met andere mensen. Waarop je mag hopen en waarop niet.
Als je het dan over een systeemverandering hebt, gaat het ook altijd over een verandering in dat onderliggende verhaal. Het is dus niet alleen een verhaal over het systeem dat buiten je staat, maar een verhaal dat altijd met jezelf als mens verweven is.”
Uit te kleine hokjes groeien
Wat ik me afvraag - en daarom stel ik Angela die vraag ook - is of we met een economisch model en verhaal van altijd maar groeien, beter en winnen, een verhaal hebben gecreëerd dat ons eigenlijk afneemt om mens te zijn. Ik heb het gevoel dat we iets gecreëerd hebben dat ons ook verhindert om van perspectief te veranderen.
Angela: “Ik denk dat je dat heel goed zegt en voelt. Ik voel het ook zo. Ik denk dat er iets in de weg zit om in ieder geval te beseffen wie we zijn als mens.
Als je tot op de bodem onder al die crises zakt, ligt daar de vraag: wie ben ik eigenlijk? Wie zijn we als mens in relatie tot elkaar en al het andere? Ik denk dat dat de kernvraag in deze tijd is.
En ik denk ook dat de huidige grote meritocratische verhalen in onze tijd zoals: je moet altijd succes hebben. Je bent ook zelf verantwoordelijk voor je eigen succes en als je faalt ligt het gewoon aan jezelf.
Dat is best een hard narratief, het is ook een narratief dat natuurlijk in de weg zit om gewoon een beetje te spelen. Om te falen, om eens een lekkere miskleun te slaan.
Het zijn narratieven die veel te nauw zijn voor wie de mens in wezen is. En ik denk ook dat je in deze tijd allerlei soorten kanaries in de kolenmijn ziet. Dat zijn de mensen die een burn-out en dergelijke krijgen.
Er zijn natuurlijk heel veel mensen die tegen die nauwe grenzen van het menszijn aanlopen en die het anders willen doen. En op de een of andere manier weten ze daar ook vorm aan te geven.
Dan ga je bijvoorbeeld regeneratief boeren. Of je wordt activist in de GGZ. Of je wordt tinyhousepionier, zoals Marjolein Jonker. Er kan zoveel!
Daarin zie je ook wat voor een enorme schoonheid in mensen zit op het moment dat zij uit die te kleine hokjes beginnen te groeien. Als ik naar die onderstroom kijk, zie ik de schoonheid van de mens die in deze tijd opnieuw geboren wordt.
Die geboorte vindt plaats op het moment dat mensen niet meer tegen zichzelf zeggen: ik moet niet meer in dat oude systeem, in dat oude verhaal, zien te passen, maar ik ga spelen, durven en moedig zijn. Ik zoek nieuwe ruimtes om te zijn, om te leven, om te werken, om te doen.”
Opnieuw beginnen
Angela is het er helemaal mee eens dat de onzekere tijd waarin we nu leven, - en zeker als je met depressie of burn-out geconfronteerd wordt - ons als mens uitnodigt en zelfs uitdaagt om tot die tweede geboorte te komen.
Angela: “Absoluut. De term nataliteit is om die reden ook gewoon een hele centrale term. Omdat het niet alleen een deugd of een vaardigheid is. Het is een mensbeeld.
Hannah Arendt zegt er ook over dat we als mens niet alleen de mogelijkheid hebben om elke keer een nieuw begin te maken, maar dat we een nieuw begin ZIJN.
Het opnieuw beginnen, het maken van een nieuwe stap, het stappen in een andere groef, het overschakelen naar een ander spoor is het wezen van wat ons uiteindelijk tot mens maakt. Dat we niet zijn geroepen om altijd maar in hetzelfde spoor te blijven.
Dat zeg ik nu wel, maar dan ga ik toch even twijfelen. Ik kan me namelijk ook een leven voorstellen waarin je gewoon prima in zo'n spoor kan zitten. En dat het niet nodig is om iets wezenlijks nieuws te beginnen.
Dus misschien is het wel typisch in deze tijd, omdat we op alle vlakken tegen grenzen aanlopen, grenzen op de aarde, maar ook onze eigen grenzen: psychische grenzen, morele grenzen, sociale grenzen.”
Hoop houden en verschil maken
‘Hoop houden en verschil maken in een wereld vol verandering’ is de ondertitel van Perspectief. Met een analytische blik wilde Angela mensen hoop bieden en wilde ze handvatten aanreiken aan mensen die zoeken naar hoe ze in deze transitietijd een verschil kunnen maken.
Als ik haar vraag wat ze zelf heeft ontdekt en anders gaan doen door Perspectief te schrijven, vertelt ze dat ze zich gaandeweg het boek de vraag is gaan stellen: gaat het wel over hoop of hebben we in deze tijd misschien ook liefde nodig om samen verder te kunnen komen?
Angela: “Ik vraag me af of we er in deze tijd komen zonder de liefde. Dat vraag ik me echt af. Dat is niet de romantische liefde van films en sprookjes. Als liefde een kleur had, dan zou het een pasteltint zijn. Het is een heel zacht iets.
Ik denk dat als liefde op de een of andere manier een plek kan hebben in het menszijn in deze tijd, er dan andere bronnen in onszelf worden aangesproken.
En de liefde, daar heeft de psychologie niet veel over te zeggen. De taal van de liefde is echt een andere taal. Dat is meer de taal van de kunstenaars, de poëten, de filosofen, de theologen … Dat zijn heel vaak woordkunstenaars.”
In de epiloog van Perspectief Hoop houden en verschil maken in een tijd van verandering schreef Angela dan ook een ode aan de liefde. Als slot van het interview hoor je het haar in de podcast ook voorlezen.
‘Liefde zet in beweging. Liefde kan bergen verzetten. Misschien zelfs de hele hoge van onze tijd. Dus ja, ik denk inderdaad dat liefde een grote drijvende kracht kan zijn achter de huidige maatschappelijke transities. Niet als kwaliteit, kunstje of vaardigheid, maar als de dragende grond of het wezenlijke kenmerk van het leven. De basis van alle verbinding en belonging. Misschien moeten we weer leren om de taal van de liefde te spreken. Misschien moeten we ook wat meer luisteren naar onze hedendaagse mystici die ons leren: wij zijn liefde. Dat zijn we altijd geweest. Of we moeten wat meer luisteren naar inheemse mensen, zoals Nowaten, van wie het motto voor in het boek afkomstig is, want ook zijn boodschap is er een van liefde. ‘There is a love that comes with being human and caring about other people, we only have to feel that’.
Het boek Perspectief Hoop houden en evrschil maken in een wereld vol verandering is verschenen bij Uitgeverij Zilt. Bestel het boek in je lokale boekhandel of online bij de uitgever. Het boek bevat ook diepte-interviews met bekende en minder bekende pioniers, inspirators, activisten en systeemveranderaars, onder wie Marjolein Jonker, Aniek Moonen, Merlijn Twaalfhoven en Kees Klomp.
Maak jij verandering mee mogelijk!?
Met verhalen zoals het verhaal dat je net las, werken we aan een verhaalverandering waardoor mensen en organisaties weer kunnen floreren. Verhalen die vertellen hoe het anders kan. Die ogen openen en de kijk op de wereld veranderen. En daardoor verandering in gang zetten. Maak jij verandering mee mogelijk!? Word sympathisant met een bijdrage van 60 euro per jaar.