📖 Hoe maken samenlevingen een einde aan eindtijden?
De Russisch-Amerikaanse complexiteitswetenschapper Peter Turchin is grondlegger van de cliodynamica. Cliodynamica is een interdisciplinair onderzoeksgebied dat kwantitatieve methoden gebruikt om historische processen te analyseren en daarin patronen voor toekomstgericht denken te ontdekken. Nu richt hij zijn aandacht op hoe samenlevingen eindtijden beëindigen en wat we daarvoor kunnen leren voor de eindtijd waarin onze samenleving verkeert.
Peter Turchin
Peter Turchin is emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Connecticut waar hij is verbonden aan de vakgroep ecologie en evolutiebiologie, antropologie en wiskunde.
Nadat hij na de millenniumwissel zijn kennis van complexe systemen en ecologische modellen op menselijke samenlevingen toepaste, legde hij de basis voor cliodynamica.
Cliodynamica is een interdisciplinair vakgebied dat historische gegevens en wiskundige modellen gebruikt om patronen en wetmatigheden in de opkomst en ondergang van historische samenlevingen te ontdekken.
Zo ontdekte hij dat samenlevingen vaak voorspelbare cycli van bloei en verval doormaken die worden aangedreven door demografische, economische en sociale krachten.
Hij ziet sociale cohesie als een kritische factor in de bloei en het verval van samenlevingen. Hij ontwikkelde een model waarin bevolkingsdruk, elite-overproductie (een teveel aan hoogopgeleiden) en afnemende levensstandaard maatschappelijke instabiliteit (hevige concurrentie, polarisatie en destabilisering) voorspellen.
Zo voorspelde hij dat de VS rond 2020 een golf van sociale onrust zou doormaken.
In het artikel ‘How Do Societies End “End Times”?’ dat ik met zijn toestemming naar het Nederlands vertaalde, gaat hij in op twee overkoepelende thema’s uit de afgelopen kwart eeuw van zijn onderzoek.
Een einde maken aan eindtijden
“Mijn onderzoek van de afgelopen vijfentwintig jaar heeft twee overkoepelende thema's. Het eerste is: hoe kunnen we de Grote Holocene Transformatie - een dramatische toename in schaal en complexiteit van menselijke samenlevingen tijdens het Holoceen (ruwweg de laatste 10.000 jaar) begrijpen?
De tweede grote vraag komt voort uit de observatie dat complexe menselijke samenlevingen, georganiseerd als staten, een tijd lang - pakweg een eeuw - periodes van grote interne vrede en orde kennen.
Maar uiteindelijk - en schijnbaar onvermijdelijk - komen ze met periodes van grote sociale onrust en politieke desintegratie in hun ‘Eindtijd’ terecht.
Waarom dit gebeurt, is het belangrijkste uitgangspunt in mijn boek End Times.
Vele paden uit een crisis
Nu wil ik begrijpen hoe samenlevingen een einde maken aan zulke eindtijden, en wat we daarvan kunnen leren om onze eigen samenleving veilig door de klippen van instabiliteit en conflict te loodsen.
Wat we hebben geleerd van de analyse van historische gegevens is dat eenmaal een samenleving de weg naar een crisis inslaat, op een enorme bal lijkt die door een smalle vallei met steile hellingen rolt.
Het is heel moeilijk om de rotvaart waarmee zo’n samenleving op een naderende ramp afstormt, te stoppen of zelfs maar af te buigen.
Maar als de bal eenmaal bij het crisispunt aankomt, opent de vallei zich en zijn er vele manieren om uit de crisis te komen.
De trajecten van samenlevingen die in een crisis belanden zijn sterk begrensd, zoals de stengel van een gingkoblad. maar dan zijn vele paden mogelijk om uit de crisis te komen, van relatief mild tot catastrofaal.
Sommige paden leiden naar een complete ramp en een totale ineenstorting. Andere paden weten het bloedvergieten van een revolutie of burgeroorlog te vermijden.
Decennialang desintegratie en verdeeldheid
De meeste paden om uit een crisis te ontsnappen, maken echter eerst een lange periode van desintegratie en verdeeldheid door. Een periode die vele decennia en soms langer dan een eeuw duurt.
Neem de vroegmoderne crisis in Frankrijk, die in 1562 begon met de godsdienstoorlogen en eindigde met het begin van de heerschappij van Lodewijk XIV in 1661.
We kunnen discussiëren over de precieze datering van deze desintegratieperiode, bijvoorbeeld door het begin ervan te dateren bij de Samenzwering van Amboise (1560), of door de Fronde (1653) als het einde te beschouwen, maar hoe je het ook wendt of keert beslaat de duur van deze periode meerdere decennia.
Niet alleen de duur van desintegratiefases is zeer variabel, ook de uitkomsten zijn zeer verschillend en lijken onvoorspelbaar.
Wat blijkt is dat je de enorme bal van een samenleving die op een crisis afstevent aan de vooravond van een crisis een zetje kan geven om betere uitkomsten te behalen.
Dit inzicht is van groot belang voor ons, aangezien we vandaag - opnieuw - in een eindtijd zijn terechtgekomen.
IJzeren Wet van de Oligarchie
Hoe hebben samenlevingen in het verleden hun periodes van desintegratie beëindigd?
Een cruciale stap is het omkeren van de hoofdoorzaak van de crisis - de perverse welvaartspomp die van de gewone mensen neemt en n de elites geeft.
Goede tijden kweken zelfgenoegzaamheid onder de regerende elites. Tijdens integratiefases komen ze in de verleiding om de politieke economie zo te herstructureren op manieren die henzelf, op de rug van de arbeiders, ten goede komt.
Als gevolg hiervan stagneren en dalen de lonen van de arbeiders en plukken de heersende elites onevenredig van de vruchten van de economische groei.
De werking van deze welvaartspomp resulteert in armoede en en ontevredenheid onder de bevolking, overproductie binnen de elite, interne conflicten binnen de elites, en een geleidelijke verzwakking van de staat.
Naarmate deze negatieve trends zich opstapelen (wat doorgaans meerdere decennia in beslag neemt), drijven ze de samenleving uiteindelijk in een crisis.
Om uit de crisis te komen, moeten deze negatieve trends worden omgekeerd, wat in eerst en vooral betekent dat de welvaartspomp wordt stilgelegd.
Maar dat is niet eenvoudig voor elkaar te krijgen, omdat de welvaartspomp extreem lucratief is voor de heersende klasse.
Sociologen noemen deze neiging van de heersende elites om hun macht te gebruiken voor egoïstische doeleinden de IJzeren Wet van de Oligarchie.
Kortom, macht corrumpeert.
Omverwerping
Hoe kunnen oligarchen overgehaald worden om hun egoïstische voordeel op te geven en het algemeen welzijn te bevorderen?
In de aanloop naar crises in het verleden weigerden de heersende klassen meestal de oproepen tot hervormingen en volharden ze tot het bittere eind in hun onverzettelijkheid.
Dat resulteerde doorgaans in de gewelddadige omverwerping door contra-elites door de volkswoede tegen de heersende elite te kanaliseren.
Of ze verzwakten de staat tot het punt waarop deze werd veroverd door externe elites, zoals gebeurde toen de Mantsjoes het China van de Ming-dynastie overnamen.
Omdat een externe verovering van de VS (of de Europese Unie) onwaarschijnlijk is (godzijdank daarvoor), ben ik vooral geïnteresseerd in hoe samenlevingen in het verleden hun problemen intern hebben opgelost.
Mijn werkhypothese is dat op de rand van een crisis de staatsbal in een andere richting kan worden bewogen die tot betere uitkomsten leidt.
Dat is het moment waarop individuen een belangrijke rol kunnen spelen, net als groepen individuen zoals partijen, facties of sociale bewegingen en hun leiders.
Denk aan een langdurige desintegratiefase, zoals het tijdperk van de revoluties in Frankrijk.
Tussen 1789 en 1870 beleefde Frankrijk de Grote Revolutie, de staatsgreep van Napoleon en het Eerste Keizerrijk, een catastrofale militaire nederlaag, de Bourbonrestauratie, de Revoluties van 1830 en 1848, het Tweede Keizerrijk, opnieuw een catastrofale nederlaag, en de Commune van Parijs.
Herhaaldelijk werd een groep elites omvergeworpen door contra-elites, die dan de heersende elites werden om dan op hun beurt ook weer omvergeworpen te worden door een andere groep contra-elites.
Om succesvol te zijn in deze machtsstrijd moet een machtsbolwerk eerst de macht grijpen om die dan vast te houden. Maar dat alleen is niet genoeg.
Als de nieuwe macht niet in staat is om de diepe structurele problemen die de samenleving in een crisis hebben gestort op te lossen, zal deze nieuwe macht vroeg of laat onherroepelijk ten val komen.
Succes op lange termijn vereist dus zowel het vermogen om in concurrentie met andere machtsbolwerken de macht te veroveren en vast te houden, alsook het implementeren van een hervormingsprogramma dat de structureel-demografische trends die de samenleving in haar desintegratiefase brachten, omkeert.
Op dit moment is dit alles alleen nog maar het ontwikkelen van de theorie en het formuleren van hypothesen. De volgende cruciale stap is hoe we deze ideeën empirisch kunnen toetsen?
Maak jij verandering mee mogelijk!?
Met verhalen zoals het verhaal dat je net las, werken we aan een verhaalverandering waardoor mensen en organisaties weer kunnen floreren. Verhalen die vertellen hoe het anders kan. Die ogen openen en de kijk op de wereld veranderen. En daardoor verandering in gang zetten. Maak jij verandering mee mogelijk!? Word sympathisant met een bijdrage van 60 euro per jaar.