📖 🎧 Kunstenaar Sarah Vanhee: “Wij kunnen nu beslissen ‘dit is een moment ervoor’”
Ze maakten een weergaloze indruk op ons: Sarah Vanhee en Camila Lakhloufi in de Toots Sessie van 16 november 2020. Camila bracht een Lecture For Every One. Een onwaarschijnlijk krachtige guerilla-speech, waarmee tien Brusselse jongeren niet alleen meetings wilden onderbreken, maar die ze ook in theaters zouden opvoeren. De tekst schreven de jongeren samen met kunstenaar Sarah Vanhee die de grondlegger is van deze Lecture For Every One. Nieuwsgierig naar wie zij is trokken we naar Brussel voor een gesprek met haar: .“Wat voor mij het mooiste was, is dat als ik wegging de vergaderingen heel vaak niet zijn verder gegaan zoals ze gepland waren.”
Sarah Vanhee
🎧 Luisteren
Je kan het interview met Sarah Vanhee ook hieronder beluisteren via Soundcloud of in je favoriete podcastapp zoals Spotify, Apple Podcasts en App Mind.
“Als mensen horen dat je kunstenaar bent, dan vragen ze altijd: wat doe je? Ik kan die vraag eigenlijk alleen maar beantwoorden door heel concreet over mijn projecten te vertellen”, zegt Sarah Vanhee.
Haar veelzijdigheid blijkt uit de projecten waarmee ze bezig is. Er is de Lecture For Every One die aanleiding is voor ons gesprek. Eerder maakte ze onder andere een film met veroordeelde moordenaars in de gevangenis Leuven Centraal. Voor de voorstelling Oblivion hield ze een jaar lang al haar afval bij. En nu werkt ze aan Bodies of Knowledge, een alternatieve nomadische klasruimte in de publieke ruimte.
Grenzen oprekken
Zoals je merkt is Sarah Vanhee niet voor een gat te vangen. Wat ze doet en maakt, valt volgens haar dan ook niet meer onder de noemer interdisciplinair, maar indisciplinair.
Sarah: “Dat wil zeggen dat ik werk met de formats waarvan ik denk dat ze het beste passen bij wat ik wil bereiken. Voor het publiek dat ik wil bereiken. De ruimte waarin ik wil werken. De taal die ik wil spreken.
Voor mij gaat het er niet om dat ik de ene keer iets met podiumkunsten doe en de andere keer met muziek. Nee, ik behoor niet tot één discipline en ik herken ook de schotten tussen die disciplines niet.
““Het is heel belangrijk dat we ook naar een maatschappij evolueren waar we minder in disciplines en sectoren denken. Dat zorgt altijd voor schotten.””
Het is heel belangrijk dat we ook naar een maatschappij evolueren waar we minder in disciplines en sectoren denken. Dat zorgt altijd voor schotten.
Zo kunnen bijvoorbeeld educatie en kunst voor mij niet los van elkaar staan, dus ik weiger dat ook als twee verschillende disciplines te zien. Ik claim dat een project rond educatie kunst is. In die zin ben ik eigenlijk altijd bezig de grenzen van wat zogezegd kunst is op te rekken.
Mijn achtergrond is in de podiumkunsten en dat is wel vrij belangrijk omdat ik altijd wel performatief denk in mijn werken. Er is dus van in het begin een ontvanger of een medewerker. Er is heel veel samen in mijn werk, waarbij ik meestal met mensen werk die zelf niks met kunst te maken hebben in hun leven.”
Ondernemen
Sarah ontvangt ons in het kantoor van Manyone. Manyone is een ondersteunende structuur voor vier kunstenaars waaronder zij zelf. Hoewel de vier kunstenaars onafhankelijk werken is de structuur gebaseerd op het idee van solidariteit en een verlangen om elkaar als artiesten te verbinden en te ondersteunen.
“Ik vind het interessant dat je het woord ondernemen noemt”, zegt ze als ik haar vraag of ze op een ondernemende manier naar kunst kijkt. “Je kan het idee hebben, en mijn ideeën zijn altijd nogal radicaal, maar dan is de vraag hoe gaan we dat nu gedaan krijgen.
Ik ben daar graag mee bezig: hoe zet je zoiets op, wat is de beste structuur om dat te doen en om dat dan steeds per project te laten verschillen.
Bodies of Knowledge is daar een goed voorbeeld van. Ik heb daar een team rond gezocht en wij hebben dan een vzw opgezet en partners gezocht die voor een deel al doen wat wij doen en die wij weer kunnen verrijken met wat wij doen. Vanuit het idee dat je niet steeds alles zelf hoeft uit te vinden.
Het gaat vaak over het verbinden. Ik vind die verbindende schalen heel belangrijk: van het hele lokale naar het internationale, tussen het educatieve, het sociale en het artistieke. Daardoor kan je ook steeds je gezicht veranderen naargelang de partij waarmee je aan tafel zit.
“Eigenlijk is ondernemen iets heel positiefs: het steeds jezelf opnieuw heruitvinden en op een bepaalde manier structureren.”
Ik hou niet van het woord ondernemen omdat het een negatieve bijtoon heeft. In België, zeker in Brussel is dat iets dat precies altijd een neoliberale kleur heeft en dat hoeft het voor mij niet te hebben.
Ik denk dat het belangrijk is om ondernemerschap te zien als iets dat binnen om het even welke ideologische strekking een waarde kan hebben. Eigenlijk is het iets heel positiefs: het steeds jezelf opnieuw heruitvinden en op een bepaalde manier structureren.”
Fictie als tool
Voor re-storyation is die veerkracht en wendbaarheid, het hokjesdenken doorbreken, cruciaal. Niet out of the box,maar een nieuwe box. Dat is ook de mindset van een kunstenaar, maar hoe word je een kunstenaar. Was Sarah daar als kind ook al mee bezig?
Sarah: “Ik kom niet uit een familie van kunstenaars en ook niet uit een intellectuele familie, maar ik heb als kind altijd ontzettend veel gelezen. Mijn moeder werkte in de bibliotheek en ik kon dus altijd veel lezen.
“Voor mij was fictie evenwaardig aan de realiteit en was de realiteit alleen één vorm van fictie.”
Voor mij was fictie evenwaardig aan de realiteit en was de realiteit alleen één vorm van fictie. Fictie was altijd heel dicht bij mij als een mogelijkheid. Ik denk niet zoveel in termen van beperkingen, maar meer in termen van mogelijkheden.
Ik denk ook niet dat de fictie iets is dat naast de realiteit staat, maar dat er gewoon verschillende realiteiten binnen deze realiteit zijn. Die kunnen we actief bewerken zodat ze meer plek en meer zichtbaarheid krijgen. Fictie als een emancipatorische tool eigenlijk.
Ik denk dan bijvoorbeeld aan de film The Making of Justice die ik gemaakt heb met zeven veroordeelde moordenaars. In die film vraag ik hen om samen met mij het scenario voor een misdaadfilm te maken en zie je de creatie van dat script.
Wat er eigenlijk gebeurt, is dat ze door een fictioneel script te maken spreken over misdaad, over straf, over het systeem, over schuld, over wat ze gedaan en niet gedaan hebben.
Maar doordat het via de fictie kan, vind ik dat ze voor een deel zichzelf overstijgen en niet steeds moeten samenvallen met die persoon die ze binnen de bureaucratie van dat verschrikkelijke detentiesysteem zijn.
Dat is een tool die ik vaak gebruik: via de fictie spreken zodat je voor een deel niet steeds moet samenvallen met de persoon die je in je dagelijks leven bent of zoals je gezien wordt.
Ik probeer een gesprek aan te gaan met iemand die potentieel een andere taal spreekt of een ander referentieframe heeft, maar met wie we niettemin in gesprek kunnen gaan omdat we dezelfde wereld delen.”
Lecture For Every One
Zo is ook het idee voor Lecture For Every One ontstaan, een korte artistieke interventie van vijftien minuten bij gelegenheden waar mensen samenkomen om iets te bespreken.
Sarah of een andere performer onderbreekt de samenkomst en draagt de lecture voor. Daarna vertrekken ze meteen. Bij de organisaties waar ze binnendringen is er één bondgenoot, voor de anderen is het een totale verrassing.
Zo verspreidden zestien kunstenaars zeven jaar lang de Lecture For Every One door heel Europa. Ze kwamen tussenbeide in meer dan driehonderd bijeenkomsten uiteenlopend van verkoopvergaderingen, teammeetings, een koorrepetitie, de gemeenteraad en het Europees parlement.
Lecture For Every One bij de Rotary Club in Darmstadt
Lecture For Every One in het Europees Parlement
Met de lecture worden aanwezigen, zowel individueel als collectief aangesproken en de tekst beschouwt onze hedendaagse westerse samenleving als een co-creatie van ‘ iedereen’.
Fragment uit Lecture For Every One - Sarah Vanhee
Sarah: “Ik kon me wel vinden in veel van wat in de onderzoeksjournalistiek, binnen de kunsten en de filosofie als problematiek wordt aangeduid voor de crisis van het huidige kapitalistische systeem.
Maar ik wou alleen niet geloven dat iedereen daar zomaar mee akkoord gaat en daar op dezelfde manier over denkt en spreekt. Ik dacht dat het mogelijk moest zijn om die gedachte in een taal die voor iedereen toegankelijk is te delen met mensen die niet gekomen zijn om die boodschap te horen.
Er zijn zoveel plekken waar mensen bij elkaar komen en ik wil vijftien minuutjes van hun tijd om die boodschap te brengen, maar het moet een verrassing zijn, want de boodschap gaat niet aankomen als ze mij al verwachten.
Dat bedoel ik met een radicaal idee: ik ga al die verschillende vergaderingen over heel Europa onderbreken, maar hoe ga ik dat aanpakken?
Ook daar was de organisatie belangrijk en daar moet ik ook weer naar het team verwijzen. Er was iemand die mensen op al die plekken contacteerde om het vertrouwen te winnen. Hij belde ze op en ging er een koffie mee drinken. Die bondgenoot vertrouwde ons, wist dat ik zou komen en leidde mij ook in.”
Een moment creëren
“Wat ik met die lecture deed,” gaat ze verder, “was een vrij routineus moment van samenzijn, bijvoorbeeld een personeelsmeeting die elke dinsdag plaatsvindt, omgooien naar een plek waar die mensen niet op hun functie binnen dat bedrijf worden aangesproken, maar als actieve leden van een burgermaatschappij.
Wat die tekst deed is eigenlijk zoals Hannah Arendt het noemt: a moment of appearance creëren. Het creëert de ruimte om een heel banaal dagdagelijks moment om te draaien naar een potentieel politiek moment.
Mensen waren effectief nogal van de kaart, omdat ze plots als mens in hun politieke en menselijke potentieel werden aangesproken.
Fragment uit Lecture for Every One
Tot mijn grote consternatie bleek dat de meeste mensen als feedback gaven dat ze werden aangesproken op dingen waar ze anders nooit over nadenken omdat ze zo in de ratrace bezig zijn.
“Wat voor mij het mooiste was, is dat als ik wegging de vergaderingen heel vaak niet zijn verder gegaan zoals ze gepland waren.
”
Ik werd dan ook veel minder buiten gegooid dan ik had gedacht. Mensen ontvingen de tekst heel warm en open. Ik zag heel veel ontroering en stilte.
Daardoor waren mensen ook geraakt, want wat doe je als je in stilte samenzit? Ineens word je je zo bewust van je adem, van je lichaam, van de ander. Je valt terug op wie je wezenlijk als mens bent.
Wat voor mij het mooiste was, is dat als ik wegging de vergaderingen heel vaak niet zijn verder gegaan zoals ze gepland waren.”
Jongerenversie
Nadat ze door de organisatie van een jongerenfestival in IJsland werd gevraagd om de lecture daar te doen, besloot ze terug in België dat het tijd was om de lecture aan een andere generatie door te geven.
“Ik ben ondertussen 40, ik ben eraan begonnen toen ik 30 was. Zij zijn tussen de 12 en de 18. Ik werkte met die tieners aan mijn lecture, maar door met hen te werken besefte ik dat ik meer geïnteresseerd zou zijn in wat zij zouden schrijven.
Dan heb ik aan Kunstenfestivaldesarts, met wie ik al lang samenwerk, voorgesteld om die Lecture For Every One met tieners te schrijven. Het was ook de bedoeling dat zij bij al die verschillende meetings zouden binnenvallen, maar het was al snel duidelijk dat dat met corona niet zou gebeuren. Daarom hebben we er een film van gemaakt.
Tegelijkertijd kwam het idee om het voor die Toots-sessies te doen. Televisie is bijzonder in die zin dat het een publiek medium is, maar dat wel in de intieme sfeer van de huiskamer komt. Ik heb ook van mensen gehoord dat het extra binnenkwam, omdat ze daar dan in hun luie zetel zaten en niet op zoiets voorbereid waren.”
Bodies of Knowledge
Ondertussen is Sarah Vanhee met een volgend project bezig: Bodies of Knowledge, waarmee ze een alternatieve nomadische klasruimte in de publieke ruimte opzet. Toen ze aan het begin van dit verhaal vertelde dat educatie en kunst voor haar niet los van elkaar staan en ze claimde dat een project rond educatie kunst is doelde ze op dit project.
“Ik heb het altijd zeer frappant gevonden, bij mezelf maar bijvoorbeeld ook bij mijn eigen kind van zes en de tieners met wie ik werk, dat onderwijs zoals het nu geïnstitutionaliseerd is eerder ontmoedigend werkt, dan dat het mensen aanzet hun nieuwsgierigheid en dorst naar kennis te volgen.
Ik zeg dat met heel veel respect voor alle goed bedoelende leerkrachten die zoveel mensen weten warm te maken voor kennis, maar ik denk dat het systeem niet het juiste is voor deze tijd.
Ik vrees dat scholen vandaag er eerder op gericht zijn om op een bepaalde manier te functioneren en te denken. Eerder dan vanuit je verlangen, je idiosyncrasie, je originaliteit en vanuit alles wat verandering zou kunnen brengen te leren.
“Ik geloof heel erg in de innerlijke drang van de mens om te leren. Zeker als je naar kinderen kijkt.
”
Ik geloof heel erg in de innerlijke drang van de mens om te leren. Zeker als je naar kinderen kijkt. Dus ben ik alternatieve manieren van pedagogie gaan bestuderen. Heel vaak kijk ik daarvoor naar niet witte denkers en mensen die zelf geen traditionele academische opleiding hebben.
Iemand die daar heel belangrijk voor mij is, is Bell Hooks, de black american onderwijsfilosofe en activiste, die haar eigen ervaring bespreekt over hoe ze op een zogezegd betere witte school voelde dat ze ‘wat ze wist’ moest afscheiden van ‘wat ze moest leren’.
Ik denk dat dat een ervaring is die veel van ons kennen alsof kennis iets is wat je moet veroveren en niks te maken heeft met jou, met je leven, je lichaam, je familie. Dat kennis eigenlijk gescheiden wordt van wie je bent en de context waar je uit komt. Ik denk dat dat voor heel veel leed en moeilijkheden zorgt.
Ik ben terug de tradities gaan bestuderen die heel veel nadruk leggen op orale kennisoverlevering en ik probeer in mijn werk sowieso altijd om andere stemmen aan het woord te laten komen.
Ik geloof niet dat mensen geen stem hebben, ik geloof dat ze vaak niet gehoord worden. Er zijn zoveel stemmen, we hoeven niet steeds naar dezelfde stemmen te luisteren. Ik geloof dat ieder mens dingen weet, het probleem is dat dat vaak niet aanzien wordt als kennis en dat het vaak niet samenkomt met andere mensen omdat we toch in een gesegregeerde samenleving leven ook.
Voor Bodies of Knowledge wilde ik iedereen zien als een kennend lichaam, en een platform creëren om die kennis door te geven die bijdraagt tot een sociaal rechtvaardigere en ecologisch duurzamere maatschappij.
We zijn hier in Anderlecht begonnen en we hebben op de markt van de slachthuizen waar ongelofelijk veel nationaliteiten door elkaar leven mensen gewoon op straat op hun kennis aangesproken.
Bodies of Knowledge - Sarah Vanhee
Zo hebben we in de tent een mevrouw gehad die uitlegde hoe zij wekelijks omgaat met het weinige geld dat ze heeft. En wat voor iedereen interessant was. Dan was er een meisje van een jaar of dertien die sprak over hoe ze andere mensen raad gaf. Ook mensen die veel ouder waren dan zij.
Er zijn twee mannen komen spreken over een Keniaanse verzetsleider waar niemand hier ooit van gehoord had, maar die daar heel bekend is. Veel mensen vertelden over planten, over genezing en voor je lichaam zorgen. Mensen die spraken over alternatieve economieën. Over hoe je van lege gebouwen gebruik kan maken en die kan claimen.
Het zijn heel uiteenlopende onderwerpen, maar allemaal onderwerpen die binnen een mainstream onderwijs nooit aan bod zouden kunnen komen, maar die wel heel dankbaar zijn in het leven.”
We are before
Zo creëert Sarah Vanhee net als met de Lecture For Every One opnieuw een moment. In de lecture noemt ze dat ‘a moment before’ en zegt ze: ‘We are before’ (zie afbeelding met dat fragment hierboven in het verhaal).
Sarah: “We are before zegt eigenlijk ‘we zijn altijd ervoor’. Wij kunnen nu beslissen om te zeggen: ‘dit is een moment ervoor’. We weten misschien niet waarvoor, maar het kan anders worden hierna. Dat je als mens de potentie hebt door die woorden te zeggen en daarin te geloven dat ook zo te ervaren. Ik geloof dat.”
Meer weten over Sarah Vanhee en haar projecten:
Sarah Vanhee
Lecture For Every One
Bodies of Knowledge
Over Lecture For Every One is ook een boek verschenen, waarin Sarah niet alleen de strategieën achter de lecture, maar ook de feedback en de gedachten achter het project een plek heeft gegeven.
ISBN 9789493146501
Oplage: 500 stuks
Een vraag voor je hier vertrekt
Wat ons interesseert is wat de Re-stories die we maken met jou doen!
Over welk onderwerp zou jij je kennis delen als je door Sarah op straat wordt aangesproken en de uitnodiging om erover te vertellen in de tent van Bodies of Knowledge?