📖 Wat als we onze gemeenschappelijke kwetsbaarheid en onze afhankelijkheid van elkaar en van de natuur als vertrekpunt nemen?
Ecofeministe Val Plumwood (Bron: Wikipedia)
De laatste voorbereidende rapporten voor de klimaattop COP28 in Dubai stellen dat we op 3 graden Celsius opwarming afstevenen. Dat heeft desastreuze gevolgen als we vasthouden aan het geloof dat alles goed gaat als de economie groeit. Re-story coöperant Dirk Holemans vertelt samen met Lara Ferrante en Elze Vermaas in 'Omgroei' over hoe een samenleving die niet meer afhankelijk is van economische groei eruit kan zien. Dit is een voorpublicatie van het fragment uit het boek dat handelt over wederzijdse afhankelijkheid als vertrekpunt en waarin wordt verwezen naar ecofeminisme.
In het Globale Noorden is het gebruikelijk om te denken dat we ‘los van de natuur’ en ‘los van de ander’ zijn, maar precies deze overtuigingen leiden ertoe dat de uitbuiting van de natuur of de ander niet wordt ‘gezien’ of erkend.
Het ecofeminisme laat zien dat deze twee destructieve overtuigingen onlosmakelijk verbonden zijn en een gemeenschappelijke oorsprong hebben. Het ecofeminisme bevindt zich als zodanig ‘op het kruispunt tussen de vernietiging van de natuur en sociale onderdrukking’.
Beide overtuigingen zijn exemplarisch voor het binaire en hiërarchische denken dat tijdens de Verlichting is ontstaan.
Ecofeministe Val Plumwood beschrijft in haar boek Feminism and the Mastery of Nature hoe deze manier van denken tegenstellingen creëert die worden gekenmerkt door een relatie van ‘meester en slaaf’.
Op die manier ontstaan dualismes zoals man versus vrouw, cultuur versus natuur, wit versus zwart, ratio versus emotie, barbaar versus niet-barbaar.
In het essay Voor wie willen we zorgen? van Dirk Holemans, Marie-Monique Franssen en Philsan Osman wordt dat helder samengevat:
‘De kern van het probleem is dus terug te vinden in de ontwikkeling van het hiërarchische en binaire denken, waarbij steeds in termen van hoger of lager, slimmer of dommer, beter of slechter, wordt gedacht.
Deze artificiële constructies legitimeren zo de onderdrukking van de ander, dat wil zeggen iedereen die niet tot de cultuur van de westerse, ‘rationele’, witte man behoort.’
Ook wijst Plumwood op de mechanismen die deze dualismes tot stand brengen en reproduceren, zoals backgrounding waarbij de diensten van de ander worden gebruikt, zonder dit te erkennen.
Zoals het werk dat de natuur doet. Of het huishouden laten draaien zodat iedereen de dag erna weer verzorgd en met volle maag naar school kan – werk dat nog te vaak voornamelijk op de schouders van vrouwen terechtkomt.
Een ander mechanisme is hyperseparation, waarbij de verschillen dusdanig worden uitvergroot en alle overeenkomsten weggepoetst, zodat de ander als een vreemde kan worden gezien waarmee een onoverbrugbaar verschil bestaat.
Door incorporation of assimilatie wordt de ander enkel beschouwd in relatie tot de dominante cultuur of visie, of zoals filosofe en feministe Simone de Beauvoir het verwoordde: ‘De menselijkheid is mannelijk en de man definieert de vrouw niet als autonoom en op zichzelf staand, maar hij definieert haar in verhouding tot zichzelf.’
De andere wordt ook wel verlaagd tot een object en gezien als instrument voor de doelen van de meester, waarbij de identiteit van de andere geconstrueerd wordt in termen van deze doelen: de onderdanige huisvrouw, de dankbare gekoloniseerde.
Daarnaast wordt de diversiteit van de andere ontkend door homogenisation, waarbij stereotypes worden ingezet: het zijn allemaal ‘wilden’, of allemaal ‘vluchtelingen’. De andere wordt niet langer gezien als een uniek individu.
Ook Sibo Rugwiza Kanobana stipt dit aan in het interview dat we met hem hadden.
‘Elk binair wereldbeeld is inherent, of impliciet, een hiërarchie, waarbij het ene beter is dan het andere. Dat is eigenlijk wat we reproduceren. Daar zit zowel een gendercomponent in als een racistische component en een klassecomponent.
Binnen ons binaire wereldbeeld worden vrouwen of mensen van kleur over het algemeen ook dichter gezien bij de natuur, wat niet per se gezien wordt als iets positiefs, eerder als minderwaardig.
Het wordt enkel gezien als positief voor vrije tijd, maar niet om het echt ernstig te nemen, of op basis waarvan we onze wereld gaan organiseren.’
Om verder in te gaan op wat Kanobana beschrijft: wat als we onze wereld rond andere waarden zouden organiseren, waarbij we onze gemeenschappelijke kwetsbaarheid en onze afhankelijkheid van elkaar en van de natuur als vertrekpunt nemen?
Die manier van denken gaat in tegen het binaire en hiërarchische denken. Een waarde die centraal staat binnen het ecofeminisme is zorg dragen. (lees hier op Re-story ook een interview met Philsan Osman: Tijd investeren in elkaar is een van de meest revolutionaire dingen die je vandaag kan doen)
De volgende holistische definitie van onderzoekers Joan C. Tronto en Berenice Fisher sluit goed aan bij het ecofeminisme:
‘Zorg omvat alles wat we doen om “onze wereld” te onderhouden, voort te laten duren en te herstellen zodat we er zo goed mogelijk in kunnen leven. Die wereld omvat onze lichamen, ons persoon zijn en onze omgeving, wat we allemaal pogen te verweven tot een complex, levensondersteunend web.’
Wij zijn onderdeel van dit levensondersteunend web. Dit is niet alleen een abstract of wetenschappelijk gegeven, maar ook een gevoelsmatig gegeven.
Op de vraag ‘waar leef je het meest op en kom je het meest tot rust?’ antwoorden veel mensen: ‘In de natuur’.
Uit onderzoek blijkt ook steeds meer hoeveel baat we hebben bij contact met de natuur.
Tijd doorbrengen in een bos vermindert symptomen van psychologische stress, depressie en vijandigheid en verbetert de slaapkwaliteit, vitaliteit en gevoelens van tevredenheid, vreugde, verwondering en nieuwsgierigheid.
Het is overigens ook typisch voor het Globale Noorden, voortkomend uit het dualisme tussen ratio en emotie, dat we pas geloven dat de natuur ons goed doet als wetenschappelijk onderzoek dat uitwijst.
In de woorden van Sibo Rugwiza Kanobana:
Wat als we de Aarde beginnen te zien als een bewust leven? Wat als we dieren, planten, bomen, bergen en de zee zien als bewuste entiteiten? Ik denk dat de meerderheid van de wereld, voor het koloniaal-kapitalistisch drama zich verspreidde, op die manier in de wereld stond.
Eigenlijk dachten mensen over de bergen en vulkanen, enzovoort als bewuste wezens, maar je kan dat niet bewijzen. Het is een niet falsifieerbare stelling of je kan het niet testen, dus het is niet wetenschappelijk.
Maar wat maakt het uit? Als dat idee ervoor zorgt dat we op een meer respectvolle manier omgaan met onze omgeving, dan is het wetenschappelijk aantoonbare ervan niet meer belangrijk.
Neem bijvoorbeeld een bos: je kan wetenschappelijk kwantitatief aantonen hoeveel winst we uit een bos kunnen halen en hoe belangrijk dat bos dus is.
Je kan daarbij zelfs rekening houden met ecologie en bijvoorbeeld stellen dat je evenveel nieuwe bomen moet planten voor je er omhakt.
Dat is allemaal wetenschappelijke kennis, maar waarom moeten we wetenschappelijk of onwetenschappelijk zien als een waardeoordeel over een bepaald idee?
Als een bepaald idee eerder bijdraagt tot een evenwichtiger bestaan, tot gelukkiger zijn zelfs, tot meer kwaliteit, dan zou ik dat idee waardevoller vinden, dan het idee van hoeveel winst we uit een bos kunnen halen.
Het wordt tijd dat we meer aandacht schenken aan het spirituele, in zekere zin, want we zijn een stuk van onze menselijkheid en van onze natuurlijkheid aan het ontkennen.
Erkennen dat de natuur waarde heeft, is eigenlijk op veel plekken in de wereld al heel normaal.
In plaats van vast te houden aan een dominante visie op de wereld, gevoed door de mechanismen van incorporation en homogenisation, zouden we open kunnen staan om te leren van deze andere visies die zorg voor elkaar en de Aarde al verweven hebben in hun levenspatronen.
Inheemse volkeren dragen zorg voor 22 procent van het land op Aarde en daarmee ook voor maar liefst 80 procent van de wereldwijde biodiversiteit, en ze doen dat met technieken die ze generaties lang hebben opgebouwd. De Amazonebossen die zij beheren houden bijvoorbeeld maar liefst 36 procent meer CO2 vast.
Ubuntu is een principe uit Afrika dat de Zuid-Afrikaanse aartsbisschop en Nobelprijswinnaar voor de Vrede Desmond Tutu als volgt verwoordde:
‘Het diepe besef dat we alleen mens zijn door de menselijkheid van anderen; dat als we iets bereiken in deze wereld, we dat in gelijke mate te danken hebben aan het werk en de verwezenlijking van anderen.’
Of neem de First Nations, de oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika, die handelen vanuit het principe van seven generation stewardship. Bij de keuzes die ze maken denken ze na hoe die de zeven generaties voor hen en de zeven generaties na hen zullen beïnvloeden.
Ook is hun reactie op een begrip zoals ‘armoede’ veelzeggend. In het boek Decolonising Wealth van Edgar Villanueva, wordt Dana Arviso, directeur van het Potlatch Fund en lid van de Navajo, geciteerd:
‘Ze vertelden me dat ze geen woord hebben voor “armoede”. Het dichtste wat ze hadden als verklaring voor armoede was “zonder familie zijn”. Wat eigenlijk ongehoord is. Ze zeiden dat het een vreemd concept voor hen was dat iemand zo geïsoleerd kon zijn en zo zonder vangnet, familie, of een gevoel van verwantschap dat hij armoede zou lijden.’
Kortom, het ecofeminisme laat de overlapping zien tussen verschillende vormen van onderdrukking en legt de onderliggende mechanismen bloot.
Het stelt er een geheel andere manier van denken tegenover en biedt daarmee inspiratie voor een andere manier van in de wereld staan gebaseerd op planetair en menselijk welzijn in verbondenheid.
Het essay ‘Omgroei. Meer levenskwaliteit voor iedereen’ van Dirk Holemans, Lara Ferrante en Elze Vermaas verschijnt op 12 december 2023 en wordt uitgegeven door EPO Uitgeverij. Je kan het boek hier online bestellen of ga naar je lokale boekwinkel.
Op 12 dece0ber 2023 wordt het boek voorgesteld in CAMPO Nieuwpoort, Gent. Gratis toegang. Meer info vind je hier op de Re-story kalender.
Een vraag aan jou voordat je hier vertrekt …
Wat ons interesseert is wat de Re-stories die we maken met je doen. Het gaat niet alleen om bereiken, maar vooral om beraken.
Hoe draag jij zorg voor het levensondersteunend web?
Vertel het in de comments hieronder